| HET ALCHEMISTISCH PROCES VAN JAAP SCHREURS door Herbert van Erkelens Op een avond in februari 1983 belde Jaap Schreurs vanuit zijn atelier zijn vrouw Agneta op. Hij werkte in die tijd aan een monumentaal werk met vijf zwijgende gestalten. En dankzij dat schilderij was het nu eindelijk gelukt. Hij wist nu, zo deelde hij Agneta mee, hoe hij vorm kon geven aan wat hij "het licht van de vervulde stilte" noemde: "Dit is het keerpunt in mijn leven. Vanaf nu ben ik in staat het licht te schilderen." Het waren zijn laatste woorden. In de nacht daarop werd Schreurs getroffen door een hartaanval.
Dit is het verhaal dat Agneta mij in juni 1996 vertelde, nadat ze mij een prachtige offsetlitho van het laatste door Jaap voltooide schilderij had overhandigd. Dit mysterieuze schilderij dat "De gouden vogel" heet laat al iets van de vervulde stilte zien waarnaar de schilder op zoek was. Het is een groot schilderij waarop drie in het zwart geklede figuren te zien zijn. Voor deze figuren heeft Schreurs twee kinderen geschilderd. Het ene kind opent de mond. Het ander houdt een stralende vogel vast. Kondigt deze vogel de komende verandering aan?
Schreurs was, zo heb ik van Agneta begrepen, een gedreven schilder die zich niet om publiciteit of om stromingen in de schilderkunst bekommerde. In de laatste twintig jaar van zijn leven schilderde hij in treffende en vaak ook schokkende beelden de naakte werkelijkheid waarin we leven. Zo voltooide. hij in 1980 op twee panelen een immens schilderij dat "Twee voeten" heet. De voeten staan bloot en gewond voor een houten schutting in het prikkeldraad. Het schilderij roept het beeld op van een vernietigingskamp. De voeten drukken een eenzaam lijden uit. De doornenkroon van Christus is in een stuk prikkeldraad veranderd. Schreurs drukte in dit schilderij zijn eigen wanhoop uit. Want er was volgens hem sinds de Tweede Wereldoorlog in wezen niets veranderd. Soms riep hij uit: ‘Zie je dan niet dat we bezig zijn onszelf en anderen te vernietigen?’
Vijf jaar eerder schilderde Jaap Schreurs het schilderij "Wanhopige vrouwen." Op dit schilderij richten twee vrouwen hun blik wanhopig naar boven. Een houdt in haar rechterhand een baby vast. Op de achtergrond kijken gestalten met verwrongen gezichten eveneens naar boven. Wat verwachten ze daar te zien? Agneta Schreurs vertelde mij dat het om godzoekers ging. Hun blik en hun gebaren zijn naar de hemel gericht. Maar de hemel is zwart geschilderd met donkerrode stippen en strepen. De hemel antwoordt niet. De mens is op zichzelf geworpen en overgeleverd aan zijn eigen vernietigingsdrang. Geen perspectief Het meest opvallend aan de figuratieve schilderkunst van Schreurs is het ontbreken van perspectief. Rond zijn twintigste levensjaar was de schilder getroffen door een oogziekte die hem het licht van een van zijn ogen had gekost. Daardoor had diepte voor hem aan betekenis verloren. Maar ook in een diepere zin ervoer de schilder het ontbreken van perspectief. In een droom die herhaaldelijk terugkeerde bevond hij zich tussen twee muren die hem het uitzicht naar links en rechts belemmerden. Er was nog maar één weg vrij, de weg naar voren. Maar daar wachtte een reus op hem.
De droom kan geduid worden als een levensopgave. Er bestaat voor Schreurs geen andere mogelijkheid dan de confrontatie met de reus aan te gaan. Maar wat is een reus? In sprookjes komen reuzen voor die verzot zijn op kindervlees. De reus in de droom zou dus kunnen staan voor het gedrocht dat het kind in ons onze oorsprong en onze toekomst - wil verslinden. Deze reus is in onze samenleving alom tegenwoordig. Want steeds schaarser zijn de plekken, waar je niet door een of andere maatschappelijke organisatie van je individualiteit beroofd wordt, waar je spelenderwijs jezelf kunt zijn.
Is deze thematiek ook in het werk van Schreurs terug te vinden? Er zijn veel schilderijen die in psychologisch opzicht een gebrek aan perspectief laten zien. Dat zou het werk van de reus kunnen zijn. Maar op diezelfde schilderijen ontbreekt het perspectief ook letterlijk. Een muur (!) of een schutting verhindert dat de aandacht van de toeschouwer wordt afgeleid van de gestalten die tot een leven aan deze zijde van de muur zijn veroordeeld. Het is bij Schreurs alsof de Berlijnse muur dwars door zijn schilderijen heenloopt en alle hoop op een transcendent perspectief onmogelijk maakt.
Maar er is ook het zoeken naar het licht. En dat verbindt Jaap Schreurs met de zoektocht uit de vroegere alchemie naar de steen der wijzen. Sterker nog: het lijkt alsof de schilder met zijn acrylverf op hardboard datgene uitdrukt wat de alchemist in de taal van chemische processen probeerde te vatten. Dit maakt het mogelijk om het latere oeuvre in een traditie te plaatsen, de traditie van de alchemie. De muur wordt dan het symbool van de hermetisch gesloten fles waaruit de kwade geest niet mag ontsnappen totdat die geest innerlijk tot rust gekomen is en een genezende werking begint uit te stralen. Mercurius De alchemie is voor veel mensen een gesloten boek. Maar deze oude wetenschap komt tot leven, als we bedenken dat de alchemist nog weinig verstand had van de chemische samenstelling van de stoffen die hij hanteerde. voor hem hadden metalen een andere betekenis dan voor ons. Het waren stoffen die planetaire krachten vertegenwoordigden en in de aarde langzaam rijpten naar goud. Dit proces trachtte de alchemist in zijn destilleerkolf te versnellen.
Vanuit modern wetenschappelijk standpunt is dit een volkomen absurde onderneming. Maar toch leidde het alchemistische proces naar een doel toe, omdat in het experimenteren met chemische stoffen de fantasie ruim baan had. De geheimzinnige wereld van scheikundige transformaties riep in de alchemist de beeldende taal van het onbewuste op. Uiteindelijk experimenteerde hij dus met zichzelf, met het wezen dat hemzelf nog vreemd was en dat hij daarom buiten zichzelf zocht in de hem nog onbekende materie.
Voor een kunstschilder liggen de zaken niet veel anders. Bij het schilderen gaat het evenmin om de chemische samenstelling van de kleurstoffen, maar om het resultaat dat met behulp van deze stoffen geleidelijk aan op linnen of hardboard gestalte krijgt. En zou daarbij niet diezelfde symbolenwereld uit de alchemie de kans krijgen zich te uiten? Van mijn vader weet ik dat hij de geesten die hem in zijn jeugd plaagden tot bedaren kon brengen door hen als marionetten een plaatsje te geven in zijn theater "De toverspiegel." Een dergelijke creatieve inspanning schijnt volgens de huidige dieptepsychologie zelfs van bijzonder belang te zijn. De geest die het onbewuste bezielt wil in onze wereld geboren worden, wil als zichtbare gestalte aan het daglicht treden.
In de alchemie werd deze geest Mercurius genoemd en in de transformaties van Mercurius werden tenminste drie fasen onderscheiden: de fase van het zwart maken (de nigredo), die van het wit maken (de albedo) en die van het rood maken (de rubedo) . Deze fasen waren vanuit de antieke natuurfilosofie verbonden met de drie metalen lood, zilver en goud en met de drie planeetkrachten Saturnus, de maan en de zon. Het ging er in de alchemie om het giftige lood via de steen der wijzen om te zetten in stralend goud.
Psychologisch geduid is de zwarte fase die van een loodzware depressie. Ziel en geest wijken van het lichaam en de alchemist ondergaat een symbolische dood. De witte fase is als het zilveren licht van de maan, van de liefde. De ziel keert terug in het lichaam dat door het wit wassen van ongerechtigheid gereinigd is. Met de bezieling keert ook het leven weer terug.
Tussen de zwarte en de witte fase in situeerde de oudere alchemie een tussenfase die met de bonte pracht van een pauwenstaart vergeleken werd. Deze tussenfase, die later steeds minder vaak genoemd werd, verbeeldt het moment dat de zwartheid wijkt en er weer kleur in het leven komt. Blijkbaar is dit een voorbijgaand moment, want in de witte fase overheerst het zilveren licht van de maan dat wel betoverend, maar niet bijzonder kleurrijk is. Pas in de derde fase van de rubedo gaat het dan om het volle leven, om de mystieke vereniging van goud en zilver. Het ik-bewustzijn, waarvan het stralende licht in de duisternis ten onder gegaan was, wordt weer herboren uit de nacht. Het rood van de rubedo is het rood van de rijzende dageraad. Liefde Dit is het mystieke proces dat ik in de latere werken van Jaap Schreurs meen te bespeuren. Daarbij baseer ik mij hoofdzakelijk op twee gesprekken die ik met Agneta gevoerd heb en op de paar artikelen die over de schilder geschreven zijn. om het alchemistische proces echt boven tafel te krijgen zou een dieper gaande analyse van het latere oeuvre gemaakt moeten worden dan in het bestek van dit artikel mogelijk is. Hier beperk ik mij tot de psychologische betekenis van het werk en laat ik de wijze waarop die betekenis door het kleurengebruik of juist door het gebrek aan kleur tot stand is gekomen buiten beschouwing.
Wie zich in deze psychologische kant verdiept, wordt allereerst getroffen door de overweldigende aanwezigheid van de nigredo, van de kommer en kwel. Het door Schreurs geportretteerde mensenleven lijkt volkomen uitzichtloos. Een mens zet bij hem stappen door het leven enkel om met iedere stap ouder en misvormder te worden. Het eindstation is het bejaardentehuis waar een intense triestheid heerst. Maar in al deze misère is ook liefde aanwezig. Want Schreurs schilderde zelfs de meest misvormde figuren met mededogen. Het ging hem er niet om opzettelijk een shockerende kijk op het leven te geven. Hij kon niet anders schilderen dan zo, omdat hij zich een doorgeefluik voor een hogere waarheid voelde.
Soms vormt dit mededogen ook een onderdeel van het schilderij zelf. Op het schilderij "Echtpaar" lijkt de verdrijving uit het paradijs te zijn afgebeeld. Maar deze Adam en Eva verhullen niets. Zelfs het traditionele vijgenblaadje dat de schaamte moet bedekken is volgens Agneta van het naakte lijf van Adam afgewaaid. Des te sterker komt de liefde naar voren die het echtpaar met elkaar verbindt. In hun gang door het leven houden ze elkaar teder bij de hand vast.
Het behoorde tot de overtuiging van de alchemie dat uit de zwarte fase, uit de dood, het licht herboren wordt. De alchemist leefde vanuit de gedachte dat uit de corrupte wereld van de materie iets onvergankelijks, iets eeuwigs gedestilleerd kon worden. Bij Jaap Schreurs nam dit alchemistische motief de vorm aan van het zoeken naar het licht van de vervulde stilte. De schokkende beelden van de nigredo en de milde glans van de albedo vormden voor hem niet het eindpunt van zijn scheppende werkzaamheid. Hij bleef voor zichzelf en voor het menselijk leven in het algemeen op zoek naar een perspectief. En daardoor is het motief van de muur uiteindelijk verdwenen. Het stille feest Op het schilderij met de gouden vogel is de muur afwezig en vervangen door een atmosfeer die het licht van een niet zichtbare bron opvangt. Dit licht waarin de tint oranje aanwezig lijkt te zijn beschijnt ook de drie zwarte gestalten die op mij een vrouwelijke indruk maken. Zijn het engelen die de naderende dood van de schilder aankondigen? En wat betekent de gouden vogel die mij aan een haan doet denken? Kondigt deze vogel het licht van de opgaande zon aan? Of duidt de vogel zoals in het oude Egypte de postmortale bestaansvorm van de mens aan? Vreemd is dat deze vogel de meest lichtende figuur is, maar zelf geen licht op de twee kinderen doet schijnen. Zij zijn anders dan de drie volwassen gestalten nog niet door de oranje gloed beroerd. Toch houdt het ene kind de vogel vast en verbreekt het andere het zwijgen. Het kind is dus volop aanwezig in het schilderij. De reus is overwonnen.
"De gouden vogel" roept bij mij het verlangen op ook het laatste onvoltooide schilderij te leren kennen. Schreurs gaf zelf aan zijn schilderijen geen titels mee. Maar zijn nabestaanden hebben hun best gedaan geschikte titels te vinden. Zo is het onvoltooide schilderij "Het stille feest" gaan heten. Op dit schilderij zou dan eindelijk echt het licht mogen doorbreken. Maar opvallend genoeg werd Schreurs uit het leven weggerukt voordat hij aan dit verlangen vorm had kunnen geven. Het keerpunt in zijn leven bleek de dood te zijn. In plaats van vorm te geven aan het licht ging hij zelf over naar het licht. Het is een voorrecht in de Jester Art Gallery opnieuw een beperkte selectie uit het immense oeuvre van Jaap Schreurs te kunnen ondergaan. Al twee keer eerder exposeerde de uit Mexico afkomstige Antonio Jester schilderijen van Schreurs. Een groot deel van diens werk behoort tot de vaste collectie van de galerie. Dit keer staat de expositie in het teken van "De gouden vogel". Bij de expositie die drie jaar terug in de Jester Art Gallery gehouden werd bracht Klazien Laansma deze vogel in verband met de heidense vruchtbaarheidsrituelen die in onze viering van Palmpasen voortleven. Zou "Het stille feest" dan Pasen verbeelden, het feest van de definitieve overwinning over de dood? Het wachten is op de expositie die in het teken van "Het stille feest" zal staan. Dan zullen we misschien het antwoord op deze vraag gevonden hebben. Haarlem
november 1996 Geraadpleegde literatuur:
Dr. Marie-Louise von Franz, Alchemie als psychologisch ontwikkelingsproces, Lemniscaat, Rotterdam, 1983.
Drs. Klazien Laansma, ‘De eeuwige vragen van Jaap Schreurs.’ Drs. Peter van Lint, ‘Jaap Schreurs: de welsprekendheid van het protest.’
Adrienne Quarles van Ufford, ‘Het binnenste buiten: een overzicht van het oeuvre van Jaap Schreurs.’
Dr. Agneta Schreurs-Talen, ‘Jaap Schreurs 1913 - 1983’, brochure verkrijgbaar in de Jester Art Gallery. |
